As tellas vermellas que cobren os tellados de Florencia están presididas pola cúpula do duomo de Santa María do Fiore, vestida coa mesma cor vermella da arxila cocida. A impresionante cúpula da catedral, cunha anchura de 45,6 metros, é unha das máis grandes xamais construídas e tamén unha das que xerou máis contratempos durante o seu desenvolvemento, xa que para a altura do edificio foi necesario deseñar durante décadas un proxecto con materiais e técnicas que aseguren a súa durabilidade. A cúpula chámase Brunelleschi, do mesmo xeito que a persoa que deu a solución: o uso do ladrillo para a construción de dúas bóvedas paralelas, que permitiu maior lixeireza e o reparto dos esforzos.
A Coroa española tamén recorreu ao ladrillo na ría de Ferrol no seu afán de marcar este territorio como enclave loxístico. Deste xeito decidiu reforzar os antigos fortes situados entre castelos e reformar o castelo de San Felipe. Un dos materiais necesarios para realizar este traballo foron os ladrillos sólidos, pezas moi difíciles de atopar durante a época.
Hoxe en día o uso de ladrillos, un dos elementos fundamentais de calquera construción, presenta un baixo custo, sen embargo ata o século XIX, transformar a arxila en ladrillo de calidade supoñía un proceso moi caro ao que só tiñan acceso as clases privilexiadas.
Para abastecerse deste material, foi necesario recorrer aos ladrillos de Padrón e aos de Málaga, a baixa calidade dos primeiros e o elevado custo destes últimos derivaron en importacións que duraron uns meses. Despois desta solución temporal, decidiuse crear fornos en Ferrol e formar artesáns para a produción de ladrillos, seguramente instruídos por alfareiros de Málaga.
Deste antoxo da realeza naceu a tradición cerámica da ría que moldeou aos seus cidadáns e costumes.
As arxillas e os fornos da ría de Ferrol
A materia prima da que se obtén tanto ladrillo como tellas é a arxila, un sedimento que, afortunadamente, tamén estivo presente nas terras ferrolanas. Estas arxilas vermellas formáronse hai 500 millóns de anos ao mesmo tempo que se configuraron os xacementos de petróleo e gas dos que hoxe gozamos.
Así comezan a crearse as primeiras telleiras da ría, os lugares de traballo e en moitas ocasións ata o fogar dos alfareiros. Aquí moldeábase a arxila e cociñábase en fornos para producir as tellas que resistirían as duras choivas galegas. Os fornos de ladrillos foron a evolución natural destes lugares de traballo.
Os fornos tiñan grandes dimensións e era moi importante que durante o seu funcionamento non houbese fendas nin fisuras para que a calor non escapase nin o aire entrase. Primeiro colocouse unha capa de ladrillos e colocáronse as tellas enriba, engadíuse madeira ou carbón con serrín e follaxe e deixouse ao lume durante tres ou catro días, ata que finalmente se deixaba arrefriar.
A actividade das telleiras como reflexo do dinamismo urbanístico de Ferrol
Os ladrillos son pezas que ilustran o tránsito entre o traballo artesanal e o industrial, con novas tecnoloxías, enerxías e mesturas de materiais. As telleiras tradicionais alcanzan o seu máximo apoxeo coa construción de Recimil coñecida como ‘Las Casas Baratas’. Neste momento chegou haber 22 telleiras que operan na ría de Ferrol, sen embargo todas cunha estrutura moi básica. Non é ata 1960 cando rematan as telleirass tradicionais e as poucas que quedan reconvértense a fábricas de cerámica con relativa industrialización.
O proceso de adaptación non foi doado para as telleiras, que non estaban preparadas para crear os novos produtos solicitados polo mercado: ladrillos refractarios, porcelana, tubos de gres e produtos cerámicos destinados á industria do aceiro. Elementos que precisaban arxilas particulares e outras materias primas complementarias. Durante este período de expansión, foi clave a mina Nuestra Señora de la Merced, ao oeste do Concello de San Sadurniño, foi unha explotación a ceo aberto que actualmente se está a cubrir coas estériles dunha siderúrxica próxima.
A automatización dos procesos
Desde mediados do século XVIII ata ben entrada a segunda metade do século XX, a evolución da cerámica prodúcese gradualmente, provocada pola mecanización e cambios no tipo de fornos. Non obstante, en 1960 prodúcese un gran cambio grazas á chegada da industrialización en dúas fábricas: a Cerámica Arzúa e a Cerámica Campo. Naquel momento da cocción pasouse nun forno vertical á cocción en fornos tipo Hoffmann (cunha estrutura que permitía a produción en masa de ladrillos) e finalmente aos fornos de túnel chegados na década dos 80, orientados á produción continua. e máis eficaz.
Aínda que se apagou o esplendor da cerámica de ferrol e se pecharon grandes fábricas, como a Cerámica Arzúa, forxada durante xeracións; a tradición cerámica segue presente na ría, no seu relevo, nos seus fornos e nalgunhas empresas como a Cerámica Campo ou a Cerámica Santa Rita, que souberon adaptar o negocio da cerámica ao longo das décadas.
Con información do libro ‘Terra e lume na ría de Ferrol’, de Justino Fernández Negral, editorial Buxa-Ézaro (2015).
