Hai lugares que nos permiten ver a acción da man do home a través da súa paisaxe, ao tempo que nos amosan restos dun pasado con moita historia ás costas. En Galicia, os primeiros restos de traballos siderúrxicos son da época romana. A busca de ouro foi o que levou á detección de importantes xacementos de ferro na zona oeste da actual provincia de Lugo.
Xa no século XX, a extracción de ferro na zona volveu a un primeiro plano, debido á entrada de capital estranxeiro que promoveu a reapertura das minas para aproveitar as reservas galegas de mineral. Aínda así, desde a década de 1960, todas estas minas están fóra de funcionamento, incluso abandonadas.
As primeiras explotacións de ferro
Segundo as últimas investigacións arqueolóxicas, a presenza de restos de ferro en Galicia non vai máis alá que á segunda metade do século VII a.C na provincia de Lugo. As primeiras obras siderúrxicas son da época romana e, en particular, realizáronse co fin de proporcionar ferro para fabricar as ferramentas que se precisaban nas veciñas explotacións de ouro de El Bierzo (León) e O Courel (Lugo).
Durante séculos, a explotación do ferro foi un dos principais motores económicos desta zona. As primeiras e arcaicas ferrerías romanas darían paso, xa durante a Idade Media, a unha industria artesanal que durante case seis séculos aproveitou a enerxía hidráulica xerada polos ríos e regas cercanas.
As minas de ferro foron explotacións que se fixeron a ceo aberto, nas que se traballou escavando e onde se obtivo mellor resultado. Tamén había pequenas galerías, a poucos metros de profundidade, que seguían a vea mineral. O ferro extraído baixábase das montañas en carros ou a lombos de burros e mulas. Nalgunhas zonas, incluso a unidade de peso do mineral extraído era o “quintal masculino”, equivalente á carga que podía levar un burro, que era de aproximadamente 90 quilos.
As fundicións galegas sufriron un proceso de modernización durante o século XVI grazas á chegada a Galicia dos ferreiros vascos, atraídos pola abundancia de materias primas necesarias para o seu comercio: mineral de ferro, madeira para carbón vexetal e auga. Estas empresas dependían, na súa maior parte, de ordes relixiosas, como a de Samos, ou da nobreza local. Mesmo houbo ferrerías de uso comunitario nos que os beneficiarios alternábanse para usalas.
No s. XVIII, as numerosas explotacións galegas de ferro producían arredor de 2.000 toneladas, a pesar da falta de medios de transporte adecuados. A elevada cantidade de fósforo presente nos depósitos de ferro lucenses restaba valor a este mineral, polo que tampouco se investiu na mellora da infraestrutura para favorecer a súa explotación.
Isto provocou frecuentes parálises das forxas por falta de materias primas e impediu un desenvolvemento verdadeiramente industrial da industria do aceiro en Galicia. Non obstante, en 1879 produciuse un feito que beneficiaría a explotación destes xacementos: o descubrimento do proceso de desfósforo de mineral de ferro nos fornos de calcinación. Con este novo método, eliminouse o exceso de fósforo e tamén se produciron escorias adecuadas para o seu uso como fertilizantes.
As minas de A Pontenova
A nova técnica mineira provocou un aumento do prezo do mineral fosfórico en Europa, o que provocou a entrada en produción en 1895 dun conxunto de minas de ferro de fósforo en Vilaoudriz, A Pontenova (Lugo). Este verdadeiro parque industrial contaba con minas, altos fornos para o beneficio do mineral, unha central eléctrica, un tranvía aéreo e varias naves con maquinaria
Un dos maiores problemas a resolver para favorecer o desenvolvemento desta explotación mineira foi o transporte de materias primas a algún porto do que poderían saír. Así, para aforrar os 34 quilómetros que separan Vilaoudriz do porto máis próximo, o de Ribadeo, decidiuse construír un ferrocarril de vía estreita.
A obra de construción do ferrocarril comezou en 1902 e foi necesario escavar 13 túneles, construír catro pontes metálicas, dúas pontes de cimentación e un peirao de carga metálica no porto. A liña ferroviaria, de máis de 33 quilómetros, comezou a súa actividade en 1903. A partir de alí, o mineral era exportado principalmente a Alemaña, Inglaterra, Francia e Bélxica. Naquel momento, Lugo chegou a ser a quinta provincia produtora de ferro en España grazas ás explotacións mineiras de Vilaoudriz, Viveiro e Monforte; e había moitos outros xacementos desta provincia que non foron explotados por falta de comunicación que permitise dar salida ós seus produtos.
O estalido da Primeira Guerra Mundial causou graves problemas nos mercados europeos do ferro e dificultades na navegación internacional, o que provocou a paralización práctica das actividades mineiras en Vilaoudriz. Reactiváronse pouco a pouco nos anos posteriores, pero a produción dos anos de antes da guerra nunca se consegue por varias razóns: a reutilización da chatarra da guerra como materia prima ou a aparición de novos países exportadores de ferro no mercado internacional . A Guerra Civil e a Segunda Guerra Mundial non beneficiaron a actividade extractiva e, aínda que a sociedade estivo activa ata a década dos noventa, nunca tuvo relevancia a principios do século XX.
Minas de ferro de Viveiro
Case ao mesmo tempo, en 1899, unha sociedade alemá (The Vivero Iron Ore) comezou a extraer mineral de ferro nos montes Silvarosa e Choupin, en Vivero (Lugo). A empresa construíu enriba de A Silvarosa, en 1906, un barrio mineiro que tiña trinta fogares, un pequeno hospital, unha tenda de comestibles, unha capela e un local escolar cun xardín. O transporte do mineral realizábase mediante un sistema de vagóns transportados por cable suspendido, polo que baixaban ao buque de carga do mar ao mar de Viveiro. Do mesmo xeito que a explotación de Vilaoudriz, entrou na decadencia na Primeira Guerra Mundial e a súa actividade non foi novamente relevante.
As minas de ferro de Monforte
Hai outra historia da mesma época sobre as minas de ferro en Galicia. Comeza en 1913 en Freixo, Monforte de Lemos (Lugo). Os migrantes da área establecida en Arxentina crean a Compañía Minera de Galicia para explotar o xacemento. Pero a compañía non funcionou como se esperaba, polo que once anos despois foi adquirida por empresarios alemáns. Estes crearon en Madrid a compañía Minerales de Hierro de Galicia, presidida por Friedrich Wilhem Closs, un alemán afincado en Monforte na década dos anos vinte e que anteriormente promovera as minas de A Silvarosa. Foi coñecido en Galicia como don Federico Guillermo.
Closs, xunto con outros técnicos alemáns, dirixiu con gran eficacia o traballo mineiro que permitiu subministrar ferro e tungsteno ao Terceiro Reich para o seu uso na industria de todo o relacionado coa guerra antes da II Guerra Mundial. O mineral transportábase en tren a Vigo e alí exportábase por mar a Alemaña. O primeiro envío realizouse en 1926. O buque de carga de Vigo, debido ao seu carácter de compañía alemá, tamén operaba con mineral de tungsteno procedente de Ourense e Lugo, así como outros minerais procedentes das minas de León.
Don Federico Guillermo, como moitos dos seus compatriotas afincados en Galicia, estivo influído pola mentalidade nazi. Incluso chegou a ser vicecónsul en Monforte. Debido a isto e debido á chegada de máis axentes alemáns atraídos pola riqueza do ferro e o wolframio nas terras galegas, créase unha rede de industrias que beneficiarán o Terceiro Reich. En 1940 creouse a holding Sofindus (Sociedade Financeira Industrial), cuxa principal función era controlar a extracción e o transporte destes dous metais.
O xacemento de Freixo funcionou a pleno rendemento ata 1931. Naquel momento, a mina tiña aproximadamente 300 traballadores, pero as revolucións sindicais debido ás condicións laborais precarias e o baixo salario dos traballadores, desataron protestas contra o xestión, que non renunciou ás demandas dos traballadores. Deste xeito, os mineiros comezaron unha folga en agosto de 1931 que durou dous anos. A produción mineira de ferro foi en pausa ata que unha nova empresa a reabriu en 1948, para pechala definitivamente en 1959.
Na actualidade, todo o que queda das explotacións de ferro na zona da provincia de Lugo son un conxunto de construccións en estado dilapidado e varios quilómetros de galerías abandonadas. Agora proponse a recuperación, rehabilitación e reconstrución deste patrimonio industrial galego, así como a súa difusión e promoción. É unha parte da historia de Galicia, protagonizada por centos de mineiros que traballaron nas entrañas das terras galegas que agora se languidecen na ruína e no esquecemento.
