Minaría: patrimonio e historia

Hai 300.000 anos, os primeiros habitantes de Galicia eran cazadores e recolectores e, entre as súas ferramentas rudimentarias, había pedras de sílex obtidas da superficie da terra que labraban para obter ferramentas brutas.

Máis tarde, no período neolítico, os humanos lograron un mellor aproveitamento dos recursos mineiros e lograron pulir a pedra, moldear recipientes de arxila e tallar pequenos ídolos. Nesa época construíronse xigantescos dólmenes e mámoas de granito. A minaría, xunto coa gandería e a agricultura, permitiron o desenvolvemento das primeiras sociedades civilizadas.

Cara ao 3000 a.C. os habitantes de Galicia avanzaron nos usos dos minerais que estaban baixo os seus pés dando paso á idade dos metais. Primeiro o cobre e logo o bronce (aliaxe de cobre e estaño) permitiron a creación de ferramentas máis sofisticadas. Ao mesmo tempo, a minaría de metais preciosos (ouro e prata) deu paso á ourivaría, símbolo de status económico nunhas sociedades cada vez máis avanzadas. A aparición da metalurxia implica un maior coñecemento técnico e maior complexidade da economía e, polo tanto, da propia sociedade.

Ao redor do ano 1500 a.C. hai sinais de comercio dos valiosos metais de Galicia cara Bretaña e as Illas Británicas en barcos cretenses ou fenicios, o que demostraría a influencia da minaría durante a idade dos metais. Ao mesmo tempo que os metais, realizáronse avances no uso das diferentes arxilas de Galicia para producir cerámica, que tamén era un obxecto valioso na idade dos metais.

A chegada do Imperio Romano a Galicia impulsa o desenvolvemento económico e cultural das sociedades locais. A tecnoloxía de arquitectura e enxeñaría vai acompañada dunha revolución na minaría, con técnicas innovadoras.

A gran cantidade de recursos mineros dispoñibles, entre os que destacaban o chumbo, a prata, o ouro e o cobre, levou á Península Ibérica a ser o primeiro distrito explotado a grande escala polos romanos en materia mineira. As explotacións mineiras romanas tiveron en conta o coñecemento do territorio e situaban as súas minas en antigas zonas prehistóricas, pero tamén buscaban novos depósitos de minerais a partir de prospeccións sistemáticas.

Na Gallaecia romana (Galicia, Asturias, León e Norte de Portugal) hai unha explotación sistemática e extensa dos recursos de ouro ata o seu esgotamento case total. A importancia do ouro galego e a súa explotación cambiaron a sociedade e a economía da época. Diferentes estudos científicos sosteñen que ata 190 toneladas de ouro de Gallaecia puideron enviarse a Roma.

Durante a romanización, outros metais foron explotados, do mesmo xeito que se usaron rochas como o granito e a lousa para a construción dalgúns monumentos que resistiron ata o presente. Entre elas, a Muralla de Lugo, edificada con granito, morteiro e lousa de Galicia.

Nesta etapa, a cerámica feita con arxilas de Galicia evolucionou ata unha gran sofisticación. Ademais dunha explotación de ouro, os romanos lograron establecer as primeiras instalacións termais das que hai probas. As augas minerais de Galicia, cun compoñente máxico para os pobos prerromanos, formaban parte da sociedade imperial. Están documentados vinte lugares empregados como fontes termais, algúns dos cales manteñen o seu uso ata a actualidade, como as Termas de Lugo.

Despois da descomposición interna do Imperio Romano, os suevos ocupan Galicia. Os pobos xermánicos dedicábanse principalmente á agricultura, relegando a minaría a un segundo plano. A actividade mineira estáncase, continuando a herdanza dos métodos romanos, pero sen contar coa súa organización e sentido comercial.

Debido á resistencia dos pobos e á orografía, a invasión árabe non tivo éxito en Galicia. Con todo, entre a ocupación de Lugo por Muza no 714 e o arrasamento de Santiago por Almanzor no 997, os árabes demostraron interese polo ouro e pedras para xoiería como os berilos da zona de Viveiro.

Coincidindo coa ocupación árabe, sucédense as invasións normandas, que rexeitadas polas fortificacións de Santiago de Compostela, son dirixidas ao país utilizando minas e ferrerías da área do Cebreiro para abastecerse e guerrear durante dous anos.

Os conflitos continuaron debido ás disputas entre os señores feudais, os intentos de independencia de Portugal e a ameaza de invasións desde o exterior; o que propiciou o auxe da minería e as ferrerías, perfeccionando os procedementos.

Ao redor do 1128, coincidindo coa independencia de Portugal, comezou un período de tranquilidade que propiciou as peregrinacións a Santiago e con elas a entrada de novos conceptos e vanguardias. As rochas xa non só se usan como pedras e bloques de construción, polo que a pedra caliza convertida en cal foi utilizada como morteiro para a construción da Catedral de Santiago de Compostela e outros edificios. Dise que os peregrinos que chegaban polo Camiño francés levaban a modo de ofrenda anacos de pedra caliza de Triacastela que deixaban ao seu paso por Castañeda (Arzúa) en fornos de cal.

Cara a finais do século XII, constrúese en Hospital de Incio a única igrexa de mármore de Galicia: San Pedro Félix, mostra tamén de labores primitivos de ferro.

Aproveitábanse daquela minerais con alto grao de ferro e baixo contido en fósforo, polo que os aceiros (mestura de ferro e carbono) de Galicia adquiren sona mundial, sendo o porto de Pontevedra o principal punto de exportación.

Tras o final das Revoltas Irmandiñas e a Reconquista, sube a demanda de estaño para “potería” e concéntranse en Santiago obradoiros de “picheleiros” que traballan o estaño fino para venda local e para exportacións. Mentres, Maceda mantivo o dominio dos xacementos de ferro e ferrerías.

O século XVII caracterízase por un novo abandono da minaría, debido á forte competencia dos Estados Unidos e os obstáculos burocráticos. Así mesmo, a explotación de madeira xunto coa dificultade crecente para obter carbón vexetal e o envellecemento das técnicas utilizadas aceleraran o declive da minaría de ferro en Galicia.

Con todo, cen anos despois prodúcese o despegue industrial de Galicia a través do uso de pólvora no avance de pozos e túneles, o uso da máquina de vapor e o salto da ferrería ao alto forno. É durante este século cando cobran protagonismo o estaño de Monterrei e o cobre de Valdeorras.

O século XIX está marcado polos conflitos bélicos. Sargadelos dispoñía desde 1791 de dúas unidades de fundición, as primeiras de España, e a siderurxia acada produccións límites, o que afecta positivamente ás fábricas de armas e ferraxería de Quiroga, Monforte, Sarria, A Fonsagrada e Ribadeo.

Cara a finais deste século, debido ao auxe da industria conserveira, increméntase a demanda de estaño e o capital estranxeiro comeza a participar na minaría en Galicia.

O xeólogo alemán Guillermo Schulz percorre Galicia por Orde Real de Fernando VII e publica unha síntese xeolóxica e mineira de Galicia, a Descripción geognóstica del reino de Galicia, onde se describen os principais xacementos de grafito, antimonio, lignito, piritas, estaño e volframio.

Coa chegada do século XX e durante as dúas guerras mundiais, os xacementos de minerais cobran protagonismo para apoiar os exércitos. Na Primeira Guerra Mundial, exportáronse carbón e ferro de Galicia aos contendentes, mentres que aumentan as extraccións de volframio e estaño. Non obstante, os extractores ilegais continúan a súa explotación selectiva na busca de beneficios rápidos.

Durante o período de entreguerras, mantense esta situación empobrecedora, con evasión de impostos e contrabando de minerais ao longo da fronteira con Portugal. Os métodos extractivos rudimentarios dan como resultado baixas recuperacións e a xeración de enormes vertedoiros.

A extracción de volframio foi moi importante para Galicia durante este tempo para o seu uso en filamentos de lámpadas incandescentes, para aliaxes duras en ferramentas de corte e para pezas de artillería e blindaxes militares. Durante a Segunda Guerra Mundial, o goberno alemán, con carencia de estaño e volframio, impulsa a súa extracción cun desexo evidente de rapina, pero establecendo as bases para unha explotación máis eficaz.