O uso da lousa en construción en Galicia é tan antigo como o propio nacemento da construción. A necesidade de crear refuxios para resgardarse da intemperie orixinou a historia da construción, e con ela, o emprego dos materiais máis dispoñibles, e a lousa estaba entre eles. Este material xa se pode observar nalgúns antigos dolmens e tumbas, o que ofrece unha idea da importancia que a lousa podería ter nas construcións sagradas. A importancia e o impacto deste material é unha realidade desde a orixe da civilización galega ata a actualidade.
Dende a Prehistoria, a vida da lousa estivo marcada por unha constante evolución nos seus usos e tarefas de extracción. Co paso do tempo, a importancia deste material foi aumentando tanto nas actividades arquitectónicas como nas industriais. Os traballos extractivos evolucionaron dende o autoconsumo primitivo, ata a explotación industrial mecanizada e produtiva destinada ao comercio interno e exterior que na actualidade se coñece como a industria da lousa.
En paralelo, tamén avanzou o xeito de empregar a lousa na arquitectura. Así, a partir dun primitivo amoreamento dalgunhas pedras sobre outras, evolucionou ata o uso de grandes placas de lousa de baixo grosor presentes nalgunhas das obras máis representativas da arquitectura moderna.
O uso da lousa nos castros
O primeiro uso coñecido de paredes de lousa atópase nos castros. O material empregado nestas construcións é pouco ou nada elaborado debido ás técnicas rudimentarias empregadas tanto para a súa obtención como para a súa preparación e posterior colocación.
A arquitectura doméstica realizábase nun principio con cachotería de moi baixa calidade, pero que iría evolucionando ata a aparición de muros de lousa coidados e tecnicamente adecuados. A aparición dun instrumento de cantería máis adecuado e cualificado tradúcese no uso de solucións arquitectónicas máis variadas de certa calidade.
No interior das casas, a lousa tamén ten un papel especial xa que aparece no lugar máis importante da casa, o lar, que se construirá cunha sinxela lousa para delimitar o espazo e que, ademais, fará para proporcionar calor latente grazas á alta inercia térmica e evitar que o lume se estenda polo chan da cabana.
Haberá que esperar varios séculos para ver a lousa nos tellados dos edificios e para que poida ser empregada por primeira vez nos tellados das típicas casas rurais galegas.
A lousa en viviendas e construcións populares
Despois do abandono da vida nos castros, a dispersión da poboación aumentou. Desde a repetición das disposicións castrexas, pero deixando de lado o carácter fortificado dos castros, a separación entre casas aumenta ata chegar á típica vivenda rural illada.
Un exemplo disto é a palloza, o modelo de vivenda que xorde despois dos castros. É a edificación rural galega máis antiga e é un reflexo do que era a antiga cabana celta. A súa aparencia é semellante á das casas castrexas. O muro de lousa comeza a construírse sobre un cimentado formado por lousas de dimensións superiores ás do muro por unha técnica bastante rudimentaria e acabados irregulares. No centro do espazo habitado da palloza atopábase o lar, formado por lousas, ás veces ao nivel do chan e outras a 10 ou 15 centímetros por encima. A utilidade destas lousas foi a mesma que nos castros: limpeza, inercia térmica, funcionalidade e dimensionamento dos espazos. No lar comeza o “caínzo”, unha celosía de varas de madeira situadas na lareira na que se colocou unha lousa de grandes dimensións e pouco grosor, o que evitaba que ningunha faísca puidese queimar o teito.
A continua romanización da cultura galega levará gradualmente á aparición da vivenda rural galega. Existen varias tipoloxías segundo a súa ubicación, pero en xeral todos seguen o mesmo modelo tradicional que xurdiu da unión da tradición castrexae a romanización. Deste xeito, as cubertas cambian a súa armazón de madeira cuberta de palla mediante, primeiro, lousa e, posteriormente, tella cerámica, que acabará sendo coñecida como tella do país. A lousa converterase no elemento arquitectónico que determina as construcións do leste de Galicia.
- A casa das serras está situada nas montañas de O Courel e Os Ancares. Trátase de edificios que aínda utilizan recursos das antigas pallozas, como a cachotería de lousas de muros secos nos recintos. Ademais, as jambas e as linteis adoitaban construírse con madeira ao non atopar lousas de lousa adecuadas para iso, aínda que se se atopasen, estas lousas colocáronse sen o máis mínimo estilo. Por outra banda, os tellados están feitos con grandes lousas cortadas de xeito rudimentario e colocadas de xeito moi elemental, sen máis soporte que o seu propio peso. Todas as cubertas serán sinxelas e feitas a dúas auga Nestas construcións xa se pode ver a importancia que a lousa comeza a ter aínda que aínda ten numerosos elementos herdados das cabanas celtas.
- A vivenda das chairas lucenses está situada nas comarcas de Sarria, Terra Chá e Monforte de Lemos. Nestas edificicacións, os muros construiranse cunha lousa mal fraccionada e lousas finas. Destacan xambas, linteis, alfeizares e torachuvias feitas con filas de lousas moi ben traballadas. As cubertas serán unha celosía de madeira apoiada nos muros portantes, de xeito que a cuberta comece a facerse a catro augas. Nesta estrutura aparecen lousas como método de impermeabilización.
- A vivenda do Baixo Miño, típica da zona oeste de Ourense, caracterízase por ter muros de cachotería feitos con pezas de lousa de bo tamaño. Estes muros están formados con lousas pequenas, unhas sobre as outras sen morteiro ou con algún barro para cimentalas. Ás veces, nas esquinas e nos ocos das fiestras e portas colócanse lousas de maior tamaño, ata o punto de chegar a combinalas con pezas de cantería de granito.
- A vivenda mariña, situada na zona das Rías Baixas, dá un menor protagonismo a lousa. Pódese ver este material nas casas con corredor, formado por grandes lousas apoiadas en soportes de madeira ou pedra e un rudimentario peitoril de madeira ou unha sinxela balaustrada con soportes que se montan en columnas do mesmo material que soportan tanto o corredor como a cuberta dela.
Ademais de todos estas edificacións, podemos apreciar o uso de lousa nos muros e nos cubertas dos muíños, galpóns agrícolas, casetas, pombas, fornos e adegas, fontes, pozos, lavadoiros, cubertas dos hórreos, pisos de estradas, pontes e mesmo como elementos delimitadores das explotacións.
A arquitectura civil e a lousa
Dentro da arquitectura civil hai dous exemplos moi representativos da cultura galega: a muralla de Lugo e os faros que percorren a costa galega.
A Muralla de Lugo é, sen dúbida, unha das obras máis importantes de tempos pasados que chegou aos nosos días. Esta construcción fortificada foi construída polos romanos no século III. É unha das edificacións romanas mellor conservadas, xa que o seu aspecto actual difire pouco do antigo. A muralla está construída mediante bloques de granito e lousa amoreada en forma de muro.
Os faros da costa galega adoitaban construírse en pedra cunha cuberta de lousa, cunha torre octogonal onde estaba situado o faro e unha vivenda contigua.
O uso da lousa na arquitectura contemporánea
A arquitectura contemporánea de Galicia está chea de exemplos importantes de como se debe empregar a lousa e a pedra natural en xeral segundo os criterios da modernidade. Para dar tres exemplos, falaremos da Domus da Coruña, do Palacio de Congresos de Pontevedra e do Centro de Control do Túnel de Piedrafita (Lugo).
- A Domus ou Casa do Home, inaugurada en 1995, é o resultado do traballo do arquitecto xaponés Arata Isozaki e do galego César Portela. Converteuse nun exemplo de como as técnicas de construción modernas deberían harmonizarse con materiais máis tradicionais. A fachada monumental de lousa está situada na parte superior do macizo de granito no que se atopa o edificio, ofrecendo a imaxe dunha nave coa súa gran vela estendida. Realizouse con lousas verdes de Pol, suxeitas mediante fixacións metálicas de aceiro inoxidable aos paneis de formigón prensado. A cuberta foi rematada con lousas tomadas con morteiro de cemento sobre unha lousa formada por paneis alumeados. O chan e certas zonas interiores estaban cubertas con lousas, así como a famosa escaleira. A Domus é un claro exemplo da importancia de escoller materiais naturais, como a lousa e o granito, para garantir perfectas condicións de durabilidade, conservación e mantemento.
- O Palacio de Congresos de Pontevedra é obra do arquitecto Toledo Manuel de las Casas. Os chans e as cubertas das paredes realizáronse con lousa debido á natureza versátil do material para o seu uso tanto como pedra natural tradicional como como material moderno e representación artificial. Grazas á diversidade de labras presentes e ás técnicas empregadas, o edificio obtivo unha imaxe de pertenza á paisaxe circundante.
- O Centro de Control do Túnel de Pedrafita (Lugo) é un edificio singular feito polo arquitecto coruñés Arturo Franco Taboada. Situado na meseta da cidade de O Cebreiro, coa súa construción, conseguiu combinar perfectamente a paisaxe cun edificio moderno e funcionalista. O edificio consta de dous grandes cubos rectangulares de formigón armado colocados un sobre o outro en forma de cruz. Toda a cuberta exterior está cuberta de grandes lousas, agás as cabezas dos cubículos, completamente acristalados. Este edificio pretende evocar a tradición autóctona empregando o material principal da zona: a lousa.
Neste repaso pola evolución dun material como a lousa en Galicia, é evidente a súa relación innata coa cultura, tradición e arquitectura galegas. A lousa representará tanto a tradición como a modernidade, pero sempre coa calidade que o caracteriza por diante. Certamente, a historia arquitectónica de Galicia non tería sido o mesmo sen que os primeiros pobos que habitaron a zona non comezasen a empregar a lousa.
