Galicia podería ter aproveitado mellor os seus recursos minerais se a Isidro Parga Pondal se lle houbese permitido o traballo na universidade. Era home de ciencia, pero tiña unha visión prágmática, que o levou a tratar de aproveitar as oportunidades que se lle presentaron para explotar a riqueza xeolóxico-mineira galega algo que, desgraciadamente, só conseguiu en parte.
Parga Pondal foi un exemplo máis do que se pode considerar como a xeración perdida da universidade española, unha institución capaz, aínda hoxe en día, de formar científicos potencialmente excepcionais que logo deixa morrer de inanición cando non os condena a un exilio itinerante por todas as universidades, centros de investigación ou empresas do mundo. O caso concreto de Isidro Parga Pondal nace coincidindo coa chegada do século XX e termina coa efémera II República. Aquela xeración viuse desaproveitada polo seu pecado de tentar conseguir a modernización dunha institución universitaria na que trataba de integrarse.
Home de ciencia, mineiro e empresario
Da traxectoria científica e empresarial de Isidro Parga Pondal pódense destacar moitos aspectos tanto no ámbito académico, como no científico e, sobre todo, no empresarial. Ademais, en todas as súas iniciativas tomou como obxectivo axuntar ciencia e industria, fomentando, deste xeito, a explotación mineira de Galicia polos galegos.
En 1938, dous anos despois da súa expulsión da universidade, é apoiado no comezo a súa andaina no mundo empresarial galego pola familia Fernández de Lugo que o designa como director-xerente de Kaolines Lage, S. L. Máis tarde incorpórase, cos mesmos mentores, a Zeltia, onde empeza a vincularse a outras explotacións de minaría, especialmente calcarias para a elaboración de aditivos agrícolas e insecticidas.
Con todo a súa maior achega ao mundo da industria mineira foi o seu asesoramento na explotación da canteira de calcaria do Val do Mao, no Incio (Lugo), descuberta por Ramón Pedreño, e que máis tarde se converteu en Cementos Noroeste, S. L., empresa da que era accionista Parga Pondal. Foi a primeira cementeira galega que, tras varios cambios de propietarios, se converteu na actual Cementos Cosmos, mantendo a súa fábrica de Oural, en Sarria (Lugo). Ese activo industrial pertence á cementeira Votorantim.
Outra das iniciativas de Parga Pondal foi a explotación dos xacementos da praia de Balarés (Corme) onde se extraeron ilmenita e rutilo, con diversas aplicacións. Unha delas, o óxido de titanio para a fabricación de pinturas brancas, para o que se impulsou a empresa Titania, S.A., creada en 1940.
En trinta anos de labor empresarial continuado desenvolveu diferentes labores noutras empresas do sector mineiro como Alumes Químicos, S.A., onde se elaboraba sulfato de alúmina, ou Sial, S.A., creada na década de 1940 para explotar xacementos mineiros de pegmatitas, cuarzos e rochas alcalinas. En todas estas empresas, Parga Pondal, ademais de ser accionista, asumiu en maior ou menor medida labores de dirección das tarefas técnicas e de supervisión da análise química de minerais.
O principio dunha carreira docente e científica
A súa carreira académica, cuxos coñecementos acabará aplicando ás súas iniciativas empresariais vinculadas coa minería, comeza cando se gradúa en Química en Madrid en 1922. Ese mesmo ano, Parga Pondal volve a Santiago de Compostela co obxectivo de aplicar todos os avances en cuestións formativas e investigadoras que adquirira. En 1923, Parga Pondal é designado para impartir docencia como docente auxiliar, non numerario, en Química Inorgánica e Analítica na nova Facultade de Química da Universidade de Santiago (USC).
Cara a 1924 Parga Pondal estudou en profundidade a obra A Géochimie, de Vladimir Vernadsky, da Universidade da Sorbona (Francia). Tras a análise desta obra, reorienta a súa actividade investigadora cara á geoquímica dos minerais e as rochas. O propio Parga Pondal recoñecía o seu desexo por realizar un estudo deste campo xunto co da mineraloxía e a xeoloxía galegas, materias ás que acabou dedicando parte da súa vida.
En 1926, Parga Pondal presenta o documento científico ‘Datos para a xeoquímica de Galicia. O contido en iodo das principais algas mariñas de Galicia’, unha das primeiras iniciativas de I+D+i das que se ten constancia xurdidas dentro dunha universidade galega. Neste traballo, Parga estudou o contido en iodo das algas de cinco localidades costeiras galegas e a posibilidade da súa extracción para realizar unha explotación industrial que podería resultar moi rendible. Grazas a este estudo vai crear en 1929 a Sociedade Española do Iodo, a primeira empresa en Galicia dedicada á extracción de iodo das algas mariñas.
Consciente da súa falta de base no coñecemento de xeoquímica, decidiu ampliar os seus estudos sobre estes aspectos das Ciencias Xeolóxicas. Por iso, en 1930 decidiu viaxar a Zúric cunha bolsa da Xunta para a Ampliación de Estudos e Reformas (entidade precursora do actual Consello Superior de Investigacións Científicas), para realizar os cursos de doutoramento. Posteriormente, en 1932 trasládase a Alemaña bolseiro pola Agrupación de Fabricantes de Cemento de España co fin de estudar a química dos cementos silicatados. A súa intención evidente era sentar as bases para crear, con axuda de investidores galegos (a familia de Fernández de Lugo), unha fábrica de cementos en Galicia. En 1933 volve á USC, ano en que se crea o Laboratorio de Xeoquímica, o primeiro destas características en España.
É en 1934 cando se doutora en Madrid coa súa tese ‘Quimismo das manifestacións magmático- cenozoicas da Península Ibérica’. Ao ano seguinte, chega ao cume da súa carreira académica cando a Fundación Nacional de Investigacións, Ensaios e Reformas de Madrid decide apoiar economicamente a Parga Pondal para crear o laboratorio de Geoquímica da USC. Ía ser o primeiro dos creados en España.
Este organismo, con competencias en transferencia de coñecemento da ciencia á industria, achegou un importante financiamento, a máis cuantiosa ata o momento para un laboratorio de nova creación. Foi este feito o que provoca as envexas dalgúns dos seus compañeiros académicos e o que desencadea a súa expulsión da USC o 3 de xuño de 1937.
Durante a súa etapa de docencia universitaria, Parga Pondal vai publicar máis de dúas ducias de artigos científicos. Os máis relevantes sobre mineraloxía, en colaboración con algún dos seus profesores de Zúric (Niggli, Burri e Jakov). A súa intención era unir o estudo científico cunha planificación ordenada para que, despois de ver a súa viabilidade, iniciar a explotación industrial de minerais, en rocas ou en areas en Galicia.
A súa automarxinación do ámbito académico galego, motivado pola irracional expulsión da USC sufrida ao final da Guerra Civil, levouno á creación dunha entidade, o Laboratorio Xeolóxico de Laxe tan famosa como voluntarista e testemuñal.
Constituíuse como o punto de partida para o estudo moderno da xeoloxía de Galicia e do noroeste peninsular. Polo menos, en parte, os seus obxectivos puideron ser conseguidos grazas á iniciativa de Isidro Parga Pondal que conseguiu converter en centro de encontros para Xeólogos europeos a un pequeno pobo da Costa da Morte, que quedou así transformado nun referente científico a escala internacional para o coñecemento xeolóxico de Galicia.
Destas reunións científicas, ás que asistían os mellores científicos europeos, derívase que Galicia sexa unha zonas xeolóxicas máis profundamente investigadas de Europa.
Ante a imposibilidade de realizar un traballo como xeoquímico con laboratorio propio, Parga Pondal exerceu como guía ou consultor para outros geólogos das universidades Lisboa, Leiden, Montpellier ou Munster, que desenvolveron as súas investigacións en Galicia, con importantes resultados. Na actualidade o Laboratorio Xeolóxico de Laxe forma parte do Instituto de Xeoloxía, adscrito á Universidade da Coruña (UDC).
O nacemento dun científico
Para entender o interese científico e empresarial de Isidro Parga Pondal, hai que entender as súas orixes. Naceu no seo de dunha familia da burguesía galega moi vinculada ao ámbito universitario. Desde moi pequeno acompañaba ao seu pai ao arquivo universitario. Ademais, entre os membros da súa familia había un catedrático de Dereito Mercantil, o seu avó paterno Salvador Parga e era sobriño neto do poeta Eduardo Pondal. Pero, seguramente, a persoa que máis influíu na súa temperá vocación científica foi o seu avó materno, Isidro Pondal Abente, director do balneario de Mondariz, que se fixo cargo da súa educación tras a morte do seu pai.
Despois dunha vida dedicada á ciencia e á industria mineira, Parga Pondal retírase do traballo científico en 1969. Catorce anos máis tarde, en 1983, foi rehabilitado pola Universidade de Santiago e nomeado Doutor Honoris Causa. Esta distinción sumouse a outras recibidas anteriormente, como o premio Alonso Barba, concedido en 1930 pola Sociedade Española de Física e Química, o Pedrón de Ouro, en 1965, ou o Premio Castelao de Investigación outorgado pola Universidade de Santiago en 1982.
En 1978 morreron a súa muller e un fillo, o tamén xeólogo José Ramón Parga Pinador, o que constituíu un gran golpe para el. En 1979, por indicación de Carlos Rodríguez-Baltar, un xenial deseñador de métodos de separación mineral nas augas metálicas, ponse en contacto con Isaac Díaz Pardo, o fundador de Cerámicas Sargadelos, quen lle ofrece os locais de O Castro, en Sada (A Coruña), para trasladar alí os seus fondos documentais, litoteca e o arquivo histórico xeolóxico mineiro de Galicia. Nesa localidade permanecen ata que Isidro Parga Pondal falece na Coruña en 1986.
O legado de Parga Pondal en Galicia
Parga Pondal non deixou escola de investigadores, pois a súa expulsión da universidade non o permitiu. Cando se produce a súa xubilación en 1965 o Laboratorio Xeolóxico de Laxe, languidece ata que en 1979 volve reactivarse ao ser integrado na Universidade da Coruña como un instituto de investigación, onde permanece o seu legado investigador e docente.
Da figura de Isidro Parga Pondal pode destacarse a súa vocación como científico reflexo da súa actividade como empresario con conciencia social e cun profundo compromiso con Galicia. Foi pioneiro na transferencia de coñecemento da universidade á sociedade por medio dunha spin- off universitaria. Revolucionou o panorama xeolóxico de Galicia con investigacións de campo e mapas aínda vixentes. Dous institutos de Secundaria levan o seu nome (en Carballo e Oleiros) e parte das súas coleccións de pedras e rocas de Galicia, incautados a consecuencia da súa expulsión da Universidade de Santiago, aínda forman parte dos fondos do Museo de Historia Natural da USC.
Parga foi un digno representante dunha xeración de científicos que, cos pés na terra na que nacesen, soñaron cun futuro para ela baseado na modernidade e o progreso. As excepcionais achegas deste científico, convertérono nunha das grandes figuras da historia científica de Galicia.
Autor: Juan Ramón Vidal Romaní, Profesor emérito da Universidade dá Coruña, Académico da Real Academia Galega de Ciencias.
