Galicia é unha terra moldeada pola auga. Os regatos que serpentean e as fervenzas que se rompen ao sol dan vida aos mil ríos que vertebran todo o seu territorio. O seu litoral interminable, lagoas tranquilas, humidais ou correntes subterráneas que, cando aparecen, se converten en fontes infinitas e mananciais con calidades case máxicas… é o eterno ciclo da auga que conforma esta terra.
Atribuíronse beneficios terapéuticos ás augas terapéuticas que saían do subsolo e o seu uso consérvase mediante a tradición, que comeza xa na Prehistoria, dentro dos asentamentos castrexos, para consolidarse durante a dominación romana da antiga Gallaecia.
Augas minerais durante a Prehistoria
Antes da chegada dos romanos ao noroeste da Península Ibérica, a auga xa se usaba como método de curación. Os habitantes dos castros tiñan construcións térmicas situadas nas zonas baixas dos castros. Estas edificacións tiñan un forno cuberto cunha cúpula para quentar o cuarto a modo sauna. Ademais, tiñan as estancias distribuídas: atrio ou vestíbulo, antecámara, cámara e forno, equivalentes ao ‘caldarium’, ‘tepidarium’ e ‘frigidarium’ segundo o cal posteriormente se organizarían as termas romanas.
Os romanos herdaron o culto da auga e as súas propiedades medicinais da Grecia clásica. O uso do baño converteuse nunha necesidade para os romanos encargados de transladala alí onde ían as súas lexións de soldados. Nese aspecto, Galicia foi un verdadeiro paraíso para os romanos polas súas moitas e variadas fontes e afloramentos termais. Os restos arqueolóxicos e o coñecemento aproximado do trazado das vías romanas en Galicia demostran o uso frecuente por parte dos romanos das augas minerais. Durante este tempo creouse un gran número de balnearios, moitos dos cales seguen en funcionamento, como as Burgas de Ourense ou as Termas de Lugo. Ademais, chaman a atención os sistemas de quentamento que tiñan cando se trataba de augas frías.
Os séculos escuros das augas minerais en Galicia
O período comprendido entre o final da dominación romana ata o século XVIII é unha época escura para a historia das augas medicinais en Galicia. O uso da auga experimentará certo retroceso, aínda que a súa utilidade mantense nalgunhas ordes relixioso-militares como a dos Cabaleiros de Santiago, que as usaron co fin de curar as súas feridas.
Será durante os séculos XV ao XVII cando florecerá un certo interese polas augas mineiro-medicinais entre as clases aristocráticas interesadas no termalismo. Deste xeito, o uso destas augas renace, así como o interese polo seu estudo desde un punto de vista científico.
Durante o século XVIII serán os iluminados os que inflúen no coidado das augas minerais, unha medicación natural de prestixio na época. Isto dará un gran impulso á hidroloxía galega grazas a promotores, divulgadores ou simplemente agüistas. A primeira instalación termal que tentou fortalecer as fontes minerais da Galicia de finais do século XVIII é a casa de baño de Caldas de Reis. Esta casa, situada no actual solar do Balneario de Dávila, tiña baños anexos aos que se canalizaba a auga con fins hidroterapia.
O rexurdir do interese polas augas minerais
Desde finais do século XIX, xorde en Galicia, como noutras zonas de España, unha inquietude polos balnearios. Os empresarios senten a conveniencia de preparar adecuadamente as instalacións para explotalas ao máis alto nivel científico e técnico, converténdoas en verdadeiros centros de saúde e benestar.
Primeiro a aristocracia e logo a burguesía, impoñerán durante esta época a moda europea dos balnearios para tomar as augas como punto de encontro para as relacións sociais e culturais. Deste xeito, os balnearios convértense en vilas termais, o que supón o comezo dos primeiros centros con vocación turística.
En Galicia, a iniciativa máis ambiciosa no campo das augas minerais forma parte da burguesía empresarial. Así, convén resaltar tres proxectos de vilas termais no territorio galego:
- O proxecto industrial e de lecer da Illa dunha Toxa. Aínda que é en 1842 cando se autoriza o primeiro balneario de A Toxa, non é ata 1903 cando o marqués de Riestra, propietario da illa, crea a sociedade La Toja para explotar as súas augas e construír un hotel, un balneario, un fábrica de sal e xabón e vilas de aluguer. O famoso Gran Hotel abriuse en 1907 e en 1911 abriuse unha ponte de 400 metros de lonxitude que conectaba a illa con O Grove.
- O proxecto integrador, terapéutico e cultural do Balneario de Mondariz. A historia do Balneario de Mondariz comeza en 1873. É, sen dúbida, o feito máis impactante das augas minerais de Galicia. Xa en 1877 tiña dúas plantas embotelladoras, Mondariz e Fonte do Val, que comezaron a envasar a auga para que os seus agüistas puidesen seguir gozando delas nas súas propias casas. Deste xeito, conseguiuse unha forma de financiamento para poder construír anos despois os grandes edificios da vila termal. En 1880 abriuse a casa dos baños e comezou o turismo termal. O edificio orixinal tiña dúas plantas, o inferior dedicado a baños e a toma de auga e o superior para aloxamento. As necesidades xeradas por un elevado número de persoas que se achegaron a Mondariz levaron á construción do Grand Hotel, inaugurado en 1898. Durante décadas foi o hotel máis luxoso da época, ademais de ser o principal referente do termalismo en España.
- O proxecto da vila termal de Cabreiroá. Xa no século XIX, o manancial de Cabreiroá era coñecido polas propiedades das súas augas, tanto que ata foi un destino de peregrinación. O éxito da calidade das augas minerais foi tan grande que se decidiu comezar a envasalas en 1906 co obxectivo de envialas a quen as precisasen. En 1907, José Manuel García Barbón iniciou a construción do Hotel Balneario, que logo se convertería nun referente a nivel europeo. Por desgraza, con motivo da Guerra Civil española, o Hotel Balneario pechou as súas portas converténdose en cuartel e hospital militar. Foi reaberto, pero sen o esplendor anterior, despois da guerra, aínda que pecharía definitivamente en 1961. Aínda así, nunca deixou de embotellar as súas augas, polo que a auga de Cabreiroá é considerada unha das principais augas minerais de Galicia.
Outros balnearios galegos beneficiaranse dun importante impulso empresarial da época. O balneario de Lérez, por exemplo, tiña unha importante produción de auga embotellada, tendo unha fabricación diaria de máis de 4.000 botellas que logo comezaron a exportarse fóra de España. Ademais, fomentáronse balnearios como Guitiriz, Cuntis e Calda de Reis ou Sousas.
A explotación das augas minerais
O aproveitamento industrial das augas minerais a finais do século XIX e principios do XX redúcese, nun primeiro momento, ao embotellado, que polas súas propiedades mineiro-medicinais estaba regulado e vendíase nas farmacias. Co tempo, as sales minerais comezaron a comercializarse. Este produto só o vimos en Catoira, coa marca Torres de Oeste e en A Toxa. Esta última, grazas ao prestixio da súa marca como luxosa vila termal, acabou por embotellar as súas sales. A nova era en A Toxa simbolizouse coa creación da primeira barra de xabón “La Toja” en 1904, converténdose no segundo produto da marca.
Balnearios galegos durante o século XX
Ata principios do século XX, a apreciación pola capacidade curativa das augas minerais levará á aparición de numerosos centros termales, moitos dos cales entraron en declive ou desapareceron na segunda metade do século.
Despois dunha época de crise, en 1985 unha serie de emprendedores do sector termal formaron a Asociación Galega da Propiedade Balnearia co fin de traballar xuntos para a recuperación da enorme riqueza mineiro-medicinal de Galicia. Na década dos noventa os balnearios galegos reformaron e ampliaron as súas instalacións ao mesmo tempo que se foron construíndo outros novos.
Ese afán de recuperar a cultura das augas minerais galegas permite que se poida falar dunha etapa de renacemento e popularidade dos balnearios na comunidade. O crecente culto ao corpo e á saúde, a aparición dunha oferta variada, unha demanda non dependente do clima fai que o sector afronte o futuro con optimismo.
Galicia ten unha enorme riqueza mineromedicinal no seu solo. Catalogan máis de trescentos mananciais de augas minerais, 20 das cales úsanse en balnearios, que actuarán como dinamizadores económicos tanto a nivel local como autonómico. Ademais, as modernas instalacións que agora teñen os balnearios que contan con persoal altamente cualificado, unido á calidade das augas mineiro-medicinais, é a garantía de que Galicia segue sendo un referente de prestixio cando falamos de turismo termal.
