O Camiño de Santiago, pedra a pedra

Fonte: ‘Las piedras del Camino de Santiago en Galicia’, número 3 de la Colección Guías Geológicas del IGME. Autores: Ramón Jiménez e Enrique Díaz.

O principal roteiro de peregrinación de Europa desde a Idade Media foi o Camiño de Santiago. Como rede de camiños e conexións, este roteiro cumpriu á perfección a súa función de vehículo de transmisión de ideas, intercambios culturais e comerciais. E como resultado destes intercambios, naceron poboacións na súa contorna. E é precisamente o desenvolvemento destas novas urbes e das estruturas e edificios públicos asociados, onde o uso dos diferentes materiais de minaría localmente dispoñibles facilitou a aparición dun rico patrimonio histórico e monumental.

Estas rochas de substrato, as mesmas pedras que o camiñante atopa no camiño, actúan como nexo de unión entre natureza e cultura. Un patrimonio cultural, histórico e arquitectónico no que destacan os seus elementos xeolóxicos. Un patrimonio mineiro que nos permite comprender o porqué desas construcións e edificios, así coma dos relevos e paisaxes nos que se enmarcan.

O inicio do roteiro desde O Cebreiro

O Cebreiro é a primeira localidade que os peregrinos se atopan ao entrar en Galicia pola provincia de Lugo. Nesta poboación persiste, ademais do resto de edificacións que se poden vincular ao Camiño de Santiago, un conxunto de pallozas, convertidas en museo, que amosan o que foi a arquitectura destas montañas en tempos románicos. En canto aos materiais que se van usar nos monumentos a partir do Cebreiro, destacan cuarcitas e lousas en cachoterías e calcarias en sillerías.

Cruceiro do Cebreiro: é a primeira estampa xacobea que aparece ao chegar ao Cebreiro. Trátase do típico cruceiro feito de granito que abunda no tramo galego do Camiño de Santiago.
Santuario de Santa María a Real, O Cebreiro: igrexa prerrománica do século IX, é un dos monumentos máis antigos do camiño de Santiago. Está construída en perpiaño de lousa e calcaria e, de forma illada, presenta algún canto de cuarzo. A pila bautismal, do século XVIII, está feita de granito de dous micas de tons rosados.
Monumento ao peregrino do Alto de San Roque: esta estatua de bronce do escultor Acuña levantada en 1993, converteuse nun dos símbolos máis importantes do Camiño de Santiago en Galicia.

Desde Triacastela ao Mosteiro de Samos

Durante o traxecto de Triacastela a Sarria, reflíctese a proximidade ás canteiras de Vilavella, de onde saen as calcarias coas que se constrúen moitos dos monumentos da zona. Ademais, segundo o Códice Calixtino, os peregrinos recollían anacos desta calcaria, dun ton agrisado, para levala ata os fornos de Castañeda, en Arzúa (A Coruña), onde se fabricaba o cal necesario para a Catedral de Santiago. Nesta zona do Camiño tamén se poden atopar cuarcitas en tons grises e pardos e lousas grises e negras nas construcións. Conforme o peregrino vai chegando a Sarria, pode ir observando como o granito vai aparecendo nos monumentos, por exemplo no Mosteiro de Samos.

Igrexa de Santiago, Triacastela: tan só queda a ábsida da antiga igrexa romana do século XII, sendo o resto barroca do século XVIII. Está construída en lousa, cuarcita e arenisca. A portada é de calcaria e arenisca e a espadana é de lousa e cuarcita.
Fonte dos Lameiros, San Xil: tamén chamada ‘Fonte da concha do peregrino’, está construída en perpiaño de lousa e cuarcita.
Casa Forte de Lusío: a súa construción remóntase á Idade Media e é reedificada en 1551. Nesta casa naceu en 1804 o físico Vicente Vázquez Queipo de Llano. A casa edificouse en perpiaño e cachotaría de lousa e cuarcita, con algúns perpiaños de granito, mesmo de grandes dimensións nas ventás, sendo a cuberta de lascas de lousa.
Capela do Ciprés, Samos: monumento prerrománico que data de finais do século IX. O ciprés que lle dá sombra ten máis de 1.000 anos. A capela está construída en perpiaño de lousa e cuarcita.
Mosteiro de Samos: é o mosteiro habitado máis antigo de España e as súas primeiras referencias datan do século VII. Os elementos máis importantes están construídos en granito. No seu exterior hai un cruceiro, pertencente ao mosteiro, construído tamén con granito.

O camiño no Macizo de Sarria

Sarria, cidade cuxo pasado é incluso anterior ás peregrinacións xacobeas, incorpora o granito como material predominante nas súas construcións debido á súa proximidade ás reservas de este material no Macizo de Sarria. Trátase dun tipo de granito de cor gris e de gran fino-medio.

Igrexa de Santa Mariña, Sarria: está construída sobre unha base románica dos séculos XII e XIII. O seu material principal é o leucogranito moscovítico.
Capela e Fonte do Salvador, Sarria: igrexa de estilo románico con fachada gótica. Está construída en leucogranito moscovítico, con algúns perpiaños e columnas en tons rosados. A fonte tamén é de granito moscovítico de gran groso.
Capela de San Lázaro, Sarria: foi reconstruída no século XVIII sobre os restos dun antigo hospital de leprosos levantado no século XIV. O arco e piares da portada, esquinais e algúns perpiaños están construídos en granito, o resto en xisto-gneis.
Mosteiro da Madalena, Sarria: foi fundado a principios do século XIII, aínda que apenas quedan restos desa primitiva construción. A igrexa e o claustro foron reconstruídos a principios do século XVI. Está construído principalmente en granito rosado e leucogranito moscovítico.
A Ponte da Áspera, Sarria: podemos atopar esta ponte de tradición románica á saída de Sarria. Está construído con perpiaños de granito, lousa e xistos.
Igrexa de San Pedro Fiz, O Incio: é un templo románico de finais do século XII. Na súa orixe, tratábase dun centro de atención aos peregrinos. A peculiaridade deste monumento é que está construído por completo en mármore de país, unha pedra de tons azuis procedente das canteiras desta comarca. Esta é a única igrexa románica construída totalmente en mármore en España e un dos escasos templos feitos deste material en todo o sur de Europa.

Os monumentos ás beiras do Miño

Ao deixar atrás o Macizo granítico de Sarria, o granito vaise ver substituído por gneises e xistos segundo o peregrino se vai achegando a Portomarín. Nesta zona, atópase o encoro de Belesar, fornecido con augas do Miño, responsable do traslado de Portomarín e moitos dos seus monumentos á súa localización actual. Baixo as augas deste encoro, atópase a antiga ponte dos peregrinos.

Igrexa de San Pedro, Portomarín: igrexa románica que data do século XII. Durante os anos 60 foi trasladada pedra a pedra desde a súa antiga localización ao quedar o pobo baixo as augas do río Miño. Está declarada Monumento Histórico-Artístico. Toda a fachada románica está construída en sillería de calcaria, con elementos estruturais de sillería de granito.
Igrexa de San Xoán e San Nicolao, Portomarín: esta igrexa data tamén do século XII. Do mesmo xeito que a Igrexa de San Pedro, nos anos 60 foi trasladada pedra a pedra desde a súa antiga localización ao construírse o encoro de Belesar. É un monumento feito de sillería de calcaria, con numerosas marcas de canteiros. Os sillares están numerados como consecuencia da reconstrución á que foi sometida. Hai algúns elementos de gneis.
Igrexa de Santa María, Cortapezas: foi un lugar importante para o camiño porque nela existía unha fragua onde se ferraban as caballerizas. Está construída, basicamente, en cachotería de esquito- gneis, lousa, mármore e granito, con materiais calcáreos no marco principal. Algunhas dovelas e o campanario son de granito.
Igrexa de San Salvador, Vilar de Doas: igrexa románica do primeiro cuarto do século XIII, declarada Monumento Histórico-Artístico e que formou parte dun antigo mosteiro da Orde de Santiago. Construído en sillería de granito. A cuberta é de lousa.

Unha zona marcada polo ‘Ollo de Sapo’

Durante o tramo do Camiño desde Palas de Rei, o peregrino pode atopar nos diversos monumentos lousas en tons verdosos, cuarcitas feldespáticas e gneises de tons azulados, así como granitos e granodioritas asociadas. Todos estes materiais aparecen nun dominio xeolóxico denominado ‘ Ollo de Sapo’, chamado así por Hernández Sampelayo en 1922 pola presenza de cristais de cuarzo de gran tamaño de cor azulado nos gneises. Estes foron estudados con maior profusión por Isidro Parga Pondal a finais dos anos 50.

Igrexa de San Tirso, Palas de Rei: igrexa románica do último terzo do século XII. Construída en sillería de granito e gneis, ten unha cuberta de tella.
Castelo de Pambre: antiga fortaleza militar construída en 1375. Trátase dun dos castelos mellor conservados en Galicia. Está construído por sillería de granito e aflora nas súas inmediacións.
Cruceiro de Lameiros: construído en 1674 polo Conde de Ulloa, constituído pola cruz, tres chanzos e un pedestal. Está feito con granito.
A Ponte Vella de Furelos: de tradición romana, aínda que algúns traballos sitúan a súa orixe na Idade Media. Está construído con granito e cachotería de cuarcita e xisto.

O encontro entre o camiño Francés e o Camiño Primitivo

Melide é outro dos enclaves singulares polos que vai pasar o peregrino. É o cruzamento entre o Camiño Francés e o Primitivo, que vén de Oviedo. O material predominante dos monumentos desta zona do Camiño vai ser o granito aínda que tamén aparecen elementos de cuarcita e leucogranito.

Cruceiro do Adro, Melide: situado xunto á capela de San Roque, data do século XIV e está considerado o cruceiro máis antigo de Galicia. Está construído en granito.
Igrexa de Sancti Spiritus, Melide: construída no século XIV a iniciativa das familias Castro, Ulloa e Moscoso. No interior hai sepulcros medievais, pinturas murais e retablos barrocos do século XVII. A torre, a portada e algúns elementos de sostén están construídos en sillería de granito de gran fino e medio, mentres que a cachotería é de cuarcita nos muros principais. Conta con algúns mampuestos aproveitados do derrube do castelo xa desaparecido.
Capela do Carme, Melide: construída no século XVIII cos restos dun castelo desaparecido e sobre un castro anterior. Os sillares espidos da portada son de granito, mentres que a cuberta a dúas augas é de tella.
A Ponte de Ribadiso: aínda que de orixe romana, foi reconstruído no século XII, polo que probablemente se trate da ponte máis antiga de Galicia. Desde a Idade Media, está asociado a un hospital que posteriormente pasou a ser albergue de peregrinos.

O paso por ‘A Calzada’ en Arzúa

A seguinte parada do Camiño de Santiago é Arzúa, onde o peregrino atopará monumentos feitos con granito, ortogneis, lousas e cuarcitas. Cabe destacar ‘A Calzada’, un camiño de pedra polo que pasan os peregrinos construído con ortogneis pegmatíticos.

Capela da Madalena, Arzúa: capela levantada no século XVI sobre unha construción do século XIV. Foi utilizada para distintas funcións, aínda que actualmente é un albergue de peregrinos. A súa construción está feita con rocas metamórficas e granito, con algúns perpiaños tamén de granito en elementos estruturais. A cuberta é a dúas augas de tella.
Fonte de Santa Irene: construída no século XVII, albergaba unha imaxe de Santa Irene que databa de 1692, roubada a finais dos 80. Conta a lenda que a auga desta fonte utilizábase para a rega porque acababa coa peste e melloraba as colleitas. Ademais, dicíase que Santa Irene podía curar aos nenos por medio desta auga. Está construída con granito de varias clases, predominando un con orientación de micas e feldespatos.

O fin da peregrinación

O peregrino entra en Santiago de Compostela polo barrio de San Lázaro. Unha vez no centro histórico, o peregrino vai poder apreciar os monumentos da cidade, o que supón o fin do camiño. Igrexas, conventos, mosteiros, pazos, fontes, pontes, cruceiros e ducias de monumentos están construídos basicamente con tres tipos de rochas: granito de dous micas de gran fino-medio, granito de dous micas de gran medio-groso e ortogneis biotíticos.

Igrexa de Santa María do Camiño: primeira igrexa que os peregrinos atopan cando chegan á zona vella de Santiago de Compostela. O edificio de finais do século XVIII e conta con restos de construcións anteriores. Está construída con granito de gran fino-medio a dous micas en tons dourados.
Casa da Parra: este edificio data do século XVII. No século XX vánselle a facer varias reformas, engadindo un piso e a balaustrada superior. Actualmente utilízase como salga de exposicións. A súa construción está feita de sillería de granito e a cuberta de tella.Hostal dous Reis Católicos: construído a principios do século XVI por orde de vos Reyes Católicos co fin de atender aos peregrinos que chegaban a Santiago. Actualmente é un Parador Nacional. Está edificado principalmente en sillería de granito de dous micas de gran fino e tons dourados.
Igrexa de Santa Susana: situada sobre un antigo castro dentro do parque da Alameda, a súa construción remóntase a finais do século XVI. A sillería da portada é de granito dourado de gran groso, mentres que os arcos, capiteis e as figuras son de granito dourado de gran fino.
A Ponte Mantible: situada no actual parque Pablo Iglesias, resultou fundamental para favorecer o crecemento da cidade de Santiago. É parte dun acueduto romano reconstruído polo arcebispo Xelmírez. A misión da ponte era fornecer de auga a fonte da catedral mediante os mananciais do exterior da cidade. Está construído en sillarejo e cachotería de gneis e granito.

O chan que pisan e os monumentos que ven os peregrinos cando realizan o Camiño de Santiago esconden moita información sobre a evolución xeolóxica de Galicia durante millóns de anos. Na contorna do Camiño existen numerosos lugares que poden axudar a descubrir esa historia e os seus segredos. Aínda así, o percorrido do Camiño non achega unha visión completa da xeoloxía galega, pero si que axuda a entender como a proximidade a certos materiais rochosos vai influír na construción dos monumentos ao seu ao redor.