As rocas que podemos ver hoxe na Costa da Morte, cunha plataforma continental mergullada, son o resultado dunha enorme e longa serie de procesos xeolóxicos, algúns de millóns de anos e outros de miles. En terra, as rocas agrúpanse en dúas zonas moi claras. Por unha banda, unha franxa duns dez quilómetros de ancho, composta por rocas metamórficas, que vai desde Malpica ata Tui formando un arco NE-SO e que os xeólogos chamamos, moi adecuadamente, Unidade de Malpica a Tui (UMT). Doutra banda, a franxa costeira desde Malpica a Fisterra, a verdadeira Costa da Morte, composta por rocas ígneas, rocas que foron magmas fundidos e ascenderon atravesando as rocas metamórficas que estaban por encima.
En Malpica vense moi ben as rocas da UMT, rocas que sufriron unha intensa deformación (por iso tamén se chamou a esta banda Fosa Blastomilonítica). A UMT é hoxe unha sucesión amontoada en capas inclinadas cara ao oeste de case 4.000 metros de espesor de rocas de idade Ordovícico (fai 400 millóns de anos). Na parte máis baixa dese apilamiento, que se ve ao leste de Malpica, hai uns 2.000 metros de xistos (rocas metamórficas) e paraneises recristalizados (rocas metamórficas bandeadas) na que se inclúen numerosos corpos laminares deformados de granitos. Sobre elas, cara ao oeste, hai 800 metros de areniscas e lousas e por encima hai 1.100 metros de xistos, anfibolitas (rocas resultado do metamorfismo de rocas volcánicas ou subvolcánicas) e ortoneises (rocas bandeadas resultado do metamorfismo de granitos). Son rocas metamórficas pero, que foron antes de ser o que son hoxe e que pasou?
Volvamos a vista xeolóxica atrás. O que hoxe é a Península Ibérica e que por tanto inclúe a Costa da Morte, era no Ordovícico a plataforma continental dun continente chamado Gondwana cuxa área emerxida estaba no Norte de África. Non había ningún ser vivo na terra continental do planeta: nin plantas nin animais, nada. Todos os habitantes do planeta estaban baixo o mar. Imaxinade ese inmenso mundo desértico e rochoso cun aire sen suficiente osíxeno para soportar a vida. As costas de Gondwana eran colosais praias que hoxe podemos ver en moitos puntos do noso país convertidas en potentes bancos de cuarcitas denominadas Armoricanas (chamadas así por ser descritas nunha rexión da Bretaña francesa). Fronte a esas praias había un mar superficial rico en trilobites e braquiópodos e os primeiros arrecifes de coral: iso era a Península Ibérica, o fondo dun tranquilo mar pouco profundo onde se depositaban os lodos que logo serían calcarias, arxilas e areniscas; un mar denominado Reico.
Ese mar pechouse ao achegarse Gondwana a Laurentia (como fai agora a placa africana coa euroasiática) a razón de 20 mm. ao ano e os nosos sedimentos do mar Reico formaron lentamente e durante 100 millóns de anos, a cordilleira Varisca que foi unha mestura de apilamientos dos sedimentos do mar e as rocas dos dous continentes que chocaron.
As rocas sedimentarias enterráronse nun proceso chamado subducción e sufriron metamorfismo e fusión, o que fixo que aparecesen grandes masas de rocas fundidas inxectadas entre as agora rocas metamórficas, algunhas das cales chegaron á superficie en forma de volcáns, o que os geólogos chaman arcos illa (un exemplo destes arcos illa é o actual arquipélago de Xapón). Cen millóns de anos de erosión arrasaron os volcáns ata as súas raíces graníticas deixando na superficie as rocas que hoxe vemos na Costa da Morte, unha muralla de granito que defende a costa dos ataques da erosión incesante do bravo mar galego.
O ocorrido en tempos humanos
Conviven varios tipos de granitos na zona. A maioría deles, inxectáronse durante a deformación de fai 380 millóns de anos na Orogenia Varisca. Por iso os seus cristais (cuarzo, feldespato, micas, entre outros) e migmatitas (rocas case fundidas) están orientados desde a praia de Reira, ao norte do Cabo Vilano, ata a ría de Camariñas e do Coido de Cuño a Fisterra. Con todo, outras rocas graníticas afloraron despois do proceso orogénico e por iso teñen formas cartográficas redondeadas cun tamaño de gran máis groso, como os granitos de fermosos cristais de feldespatos rosas que afloran desde o final da praia de Traba de Laxe ata a de Reira e os granitos de dous micas que forman a costa desde Muxía ao Coido de Cuño, onde se atopa o Parador de Muxía.
O colosal choque deu lugar á cordilleira dos Apalaches e a un único continente planetario: Pangea (que significa Toda a Terra). Nese momento o que hoxe é a Costa da Morte estaba pegada ao que hoxe é América do Norte e a Bretaña francesa.
Pero a partir do Triásico (fai 250 millóns de anos), Pangea comezou de novo a romper para aos poucos coa apertura do Atlántico ata formar o planeta que vemos hoxe. Iberia aparece entón e desprázase cara ao leste ata chocar con Eurasia e formar os Pireneos polo norte, mentres que África aproxímase polo sur do micro continente para chocar con Iberia e formar as Cordilleiras Béticas polo sur. Un proceso que continua hoxe en día.
Os granitos que constitúen a Costa da Morte teñen unha pegada do seu pasado máis recente. As espectaculares acalanaduras que ven en moitos puntos da costa parecen resultado da erosión da auga. Pero non foi a auga a que formou as canles, senón a disolución química resultado de que os granitos estiveron desde hai 135.000 anos baixo un espectacular cordón de dunas compostas por areas silíceas, pero tamén cunha inmensa cantidade de fragmentos de cunchas compostas por carbonatos que cambiaron o pH da auga e provocaron a disolución das rocas ao percolar a choiva a través delas.
As actuais praias da Costa da Morte son moi recentes, as verdadeiras praias resultado do descenso do nivel do mar hai 83.000 anos durante a última glaciación, eran praias de birlos graníticos como os observados na Illa da Estrela en Corme ou na praia A Balea, en Cabo Vilán, resultado dos efectos dun clima húmero periglaciar que escamaba as rocas durante o desxeo estacional. A liña de costa no Pleistoceno (fai 18.000 e 23.000 anos) estaba entón a 30 km ao oeste da actual liña de costa. A fermosa duna fósil da Ría de Corme e Laxe do Monte Branco de Ponteceso, formouse hai 15.000 anos por mor da subida do nivel do mar posterior ao final do último período glacial anterior.
Finalmente, as dúas rías da Costa da Morte: a de Corme e Laxe, e a de Camariñas-Muxía, que nos mostran o envorco xeomorfológico que deu Galicia nos últimos 12.000 anos. Os estreitos vales fluviais con ríos encaixados en fracturas resultado da orogenia Alpina en Galicia e que desembocaban ao mar formando extensas praias de brancas areas, convertéronse en zonas asolagadas pola auga do mar estendéndose moitos quilómetros cara ao interior da costa para formar o que agora chamamos rías. A Costa da Morte é un marabilloso exemplo dunha apaixonante historia xeolóxica resumida en 62 quilómetros de agreste e espectacular beleza.
Manuel Regueiro e González-Barros é o presidente do Colexio de Geólogos. Contido publicado en ‘La Voz de Galicia’ o 21/03/2021
