O territorio Montañas do Courel, recoñecido como Xeoparque Mundial da UNESCO en 2019, destaca como un dos paisaxes máis ricos en diversidade xeolóxica, biolóxica e cultural de Galicia. Esta distinción é especialmente significativa, xa que un xeoparque non só se recoñece polo seu valor xeolóxico, senón tamén polo seu compromiso coa educación, a investigación científica e o desenvolvemento sostible.
A designación de Montañas do Courel como xeoparque marcou un paso crucial para a conservación do seu patrimonio natural e cultural dos concellos de Folgoso do Courel, Quiroga e Ribas de Sil, ao tempo que impulsa un turismo respectuoso co entorno e xera oportunidades económicas para os seus habitantes.
Montañas do Courel, o primeiro xeoparque de Galicia
A razón principal detrás da elección de Montañas do Courel como xeoparque é a súa xeodiversidade excepcional. A rexión ofrece unha ventá única á historia xeolóxica da Terra, con formacións que abranguen máis de 500 millóns de anos. Ademais, alberga importantes recursos paleontolóxicos e minerais, así como un paisaxe que inclúe montañas, vales e covas que foron moldeadas pola acción de ríos e glaciares.
Pero a riqueza xeolóxica non é a única razón pola que Montañas do Courel foi elixido como xeoparque. O seu patrimonio natural e cultural, dende a flora e fauna autóctonas ata a arquitectura tradicional e os vestixios de antigas civilizacións, xoga un papel crucial no seu valor global.
Novidades recentes no xeoparque
Dende a súa designación como xeoparque, Montañas do Courel foi escenario de importantes desenvolvementos en ciencia, turismo e conservación. Recentemente, celebrouse en Quiroga o Simposio sobre Ensino da Xeoloxía, organizado pola Asociación Española para o Ensino das Ciencias da Terra (AEPECT), que atraeu a 175 expertos en xeoloxía de diferentes partes de España. Este evento tivo como obxectivo discutir as características xeolóxicas únicas da zona, compartir avances en investigación e consolidar a importancia do xeoparque na comunidade científica. Este tipo de encontros non só sitúan a Montañas do Courel como un lugar de referencia na investigación xeolóxica, senón que tamén contribúen ao intercambio de coñecemento que beneficia tanto á ciencia como á economía local.
En xuño de 2024, un grupo de avaliadores da UNESCO visitou de novo o xeoparque para examinar os avances dende a súa designación e comprobar se se seguen cumprindo os requisitos de conservación, educación e sostibilidade. Esta avaliación forma parte do compromiso de manter os estándares necesarios para continuar sendo parte da rede global de xeoparques, xa que o título non é permanente e require auditorías periódicas. Finalmente, en setembro do mesmo ano, o xeoparque Montañas do Courel revalidou a súa designación coa máxima puntuación posible, a Tarxeta Verde, que estará activa ata a próxima avaliación do xeoparque en 2028.
Turismo sostible
O turismo en Montañas do Courel medrou de maneira significativa dende que se lle outorgou o status de xeoparque. Isto impulsou a creación de novos servizos turísticos que respectan o medio ambiente e contribúen ao desenvolvemento sostible da rexión. Un exemplo é o plan para converter 248 inmobles abandonados en aloxamentos rurais. Estes inmobles, moitos dos cales son antigos edificios tradicionais, poderían ser rehabilitados para acoller aos turistas que desexan coñecer o xeoparque, ao tempo que se preserva o patrimonio arquitectónico local.
Este enfoque non só busca atraer visitantes interesados no turismo xeolóxico e rural, senón que tamén responde ao reto do despoboamento que afecta a moitas áreas rurais en España.
Importancia do patrimonio mineiro
O patrimonio mineiro do Xeoparque Montañas do Courel é un dos seus aspectos máis valiosos tanto dende o punto de vista histórico como xeolóxico. A minería xogou un papel crucial no desenvolvemento económico da rexión durante séculos, e moitas das minas antigas aínda son testemuñas da importancia dos recursos minerais na zona. Neste contexto, o xeoparque non só preserva estes sitios históricos, senón que tamén os integra na súa oferta educativa e turística.
O xeoparque alberga xacementos mineiros que foron explotados dende a época romana, particularmente polos depósitos de ouro e outros minerais como a prata, o chumbo e o estaño. As minas romanas en A Toca e Montefurado son dous exemplos prominentes. En Montefurado, os romanos escavaron un túnel para desviar o curso do río Sil e facilitar a extracción de ouro, unha mostra impresionante da enxeñería da época.
O patrimonio mineiro non se limita á extracción de metais preciosos. Durante o século XX, tamén se desenvolveu a minería de lousa, que segue sendo un recurso económico importante na rexión. A lousa do Courel é coñecida pola súa calidade e expórtase a nivel internacional para o seu uso na construción.
A preservación deste patrimonio é vital para a conservación histórica, a investigación xeolóxica e o turismo educativo. Os turistas poden explorar estas minas e comprender como a minería influíu na configuración tanto da paisaxe como das comunidades locais.
Museos e centros de interpretación
O Xeoparque Montañas do Courel conta con varios museos e centros de interpretación que axudan aos visitantes a comprender mellor a historia xeolóxica, mineira e cultural da área. Estes son algúns dos máis destacados:
- Centro de Interpretación das Covas de Meiraos: situado na antiga e restaurada escola de Meiraos, este centro é un referente interpretativo da zona, complementado por outros ligados ao xeoparque. Está dividido en dúas plantas. A primeira céntrase na localización e nas características das principais covas do territorio, mentres que a segunda está dedicada aos poboadores das mesmas, tanto humanos como cavernosos. No centro tamén se tratan temas como o barranquismo e a súa compatibilidade coa conservación destes espazos.
- Centro de Interpretación da Minaría Aurífera Romana (CIMAR) en Quiroga: este centro está orientado especificamente á minería romana do ouro e detalla as técnicas empregadas polos romanos para extraer este metal precioso. Os visitantes poden ver réplicas das ferramentas e dos métodos de explotación, así como obter información sobre a influencia da minería no desenvolvemento da rexión.
- Museo Xeolóxico de Quiroga: o museo é un dos piares do xeoparque, dedicado principalmente á xeoloxía da rexión. Aquí, os visitantes poden aprender sobre a formación das montañas, a historia mineira e a biodiversidade que caracteriza o contorno do Courel. Tamén hai exposicións sobre os fósiles atopados na zona, que ofrecen unha ventá ao pasado prehistórico do territorio.
- Museo Etnográfico Municipal (MEQ) de Quiroga: o obxectivo principal deste espazo é recuperar, aglutinar, difundir e protexer o patrimonio cultural da rexión. O contido do museo está relacionado cos catro produtos típicos presentes no xeoparque, o viño, a castaña, o mel e o aceite, así como cos catro materiais esenciais para o desenvolvemento da vida no contorno, a pedra, o ferro, a madeira e os tecidos. O centro alberga unha ampla colección de pezas que reflicten a vida e as tradicións da zona, moitas das cales foron doadas polos veciños.
- Estación Científica de Seoane do Courel: vinculada á Universidade de Santiago de Compostela, forma parte da súa rede de infraestruturas de apoio á investigación e ao desenvolvemento tecnolóxico. Os seus obxectivos principais son promover a interdisciplinariedade e cooperación entre grupos de investigación, contribuír ao desenvolvemento rural da comarca e mellorar a execución e rendibilidade dos proxectos de investigación da zona.
- Centro de Interpretación da Devesa da Rogueira: aínda que está máis centrado na biodiversidade, este centro tamén incorpora elementos xeolóxicos, xa que a Devesa da Rogueira é un dos bosques máis emblemáticos do xeoparque, cunha rica variedade de especies vexetais que medran nun contorno condicionado polos solos e formacións xeolóxicas locais.
- Casa do Ferreiro en Folgoso do Courel: é un museo etnográfico situado preto do xacemento arqueolóxico do Castro de Vilar. Fundado por Juan Sánchez (Xan de Vilar), o museo alberga unha colección de ferramentas e obxectos relacionados coa agricultura, a gandaría e a vida rural nun contorno de montaña.
- Casa-Museo Uxío Novoneyra en Parada do Courel: restaurada e xestionada pola Fundación Uxío Novoneyra, é a casa natal do poeta e conserva un valioso patrimonio documental.
Conservación do patrimonio cultural
O patrimonio cultural de Montañas do Courel é tan diverso como a súa xeoloxía. Ademais do románico menos coñecido que se pode atopar na rexión, o xeoparque tamén protexe unha rica tradición de vida rural que inclúe construcións de pedra, muíños, pombais e rutas históricas. O románico en particular, coas súas igrexas e mosteiros rurais, ofrece unha oportunidade única para o turismo cultural, xa que moitos destes monumentos se atopan en áreas de difícil acceso, pero cun encanto excepcional.
Ademais, o xeoparque traballa activamente na recuperación de sendeiros históricos e rutas culturais, o que permite aos visitantes gozar da natureza mentres descobren a historia e as tradicións do Courel.
Impacto na economía local
Dende a súa designación, o Xeoparque Montañas do Courel tivo un impacto notable na economía local. O aumento do turismo, tanto nacional como internacional, xerou un crecemento no sector servizos, incluíndo hostalaría, restauración e guías turísticos. Ademais, o distintivo da UNESCO facilitou o acceso a financiamento europeo, o que permitiu desenvolver proxectos de infraestrutura sostible e crear oportunidades de emprego.
Educación e divulgación científica
Outro piar fundamental do xeoparque é o seu compromiso coa educación. O Xeoparque Montañas do Courel desenvolveu programas educativos dirixidos tanto a escolares como a estudantes universitarios, co obxectivo de promover o coñecemento xeolóxico e a importancia da conservación medioambiental. Estes programas inclúen visitas guiadas, obradoiros na natureza e proxectos de investigación en colaboración con universidades e institucións científicas.
O xeoparque tamén fomenta a divulgación científica, non só a través de eventos coma o simposio xeolóxico de Quiroga, senón tamén mediante a participación en redes internacionais de xeoparques, onde comparte boas prácticas e experiencias na xestión do territorio e na promoción da xeodiversidade.
