As actividades mineiras poden crear moitos postos de traballo que teñen o potencial de abrir posibilidades económicas, para beneficiar de maneira directa e indirecta ás comunidades de todos os países. Con todo, estes beneficios económicos só se poden aproveitar cando a contorna social e política das minas é o adecuado. A minaría ilegal, irregular e artesanal é unha fonte habitual de traballo infantil, pobreza, contaminación e enfermidades.
Segundo a INTERPOL, “a minaría ilegal considérase un delito e é un termo colectivo que describe calquera actividade ilegal levada a cabo por unha entidade, principalmente para xerar ganancias financeiras ou materiais, que ten como resultado o dano do ecosistema ao prexudicar a calidade ambiental, xerar perda de biodiversidade ou sobreexplotar os recursos naturais, que pode, ademais incluír delincuencia organizada grave e transnacional”.
De feito, en moitos países subdesarrollados os beneficios da minería son evadidos das súas fronteiras, deixando atrás unicamente os peores efectos da actividade. A minería ilegal e o tráfico ilícito de metais valiosos constitúen unha industria criminal internacional multimillonaria que ten consecuencias sociais, económicas e ambientais moi prexudiciais. En efecto, en moitos países do mundo, as ganancias xeradas pola minaría ilícita e o tráfico ilegal de metais superan as ganancias asociadas con outros delitos, como o tráfico de drogas.
Hai moitos países que non son capaces de poñer freo á minaría ilegal, ben sexa polo seu alto grao de corrupción institucional, por non ter un control efectivo sobre amplas zonas do seu territorio (selvas, desertos, montañas…) ou por non contar con mecanismos efectivos para perseguila.
Estímase que en todo o mundo polo menos 40 millóns de persoas, na súa maioría pobres, traballan na minería artesanal e a pequena escala, denominada en inglés Artisanal and Small- scale Mining ( ASM). Trátase dunha actividade de natureza informal (sen seguridade ambiental, sen fiscalidade…) e os seus traballadores a miúdo traballan en condicións difíciles (sen seguridade laboral, nin protección sindical). En moitos países en desenvolvemento, a minaría ilegal e non regulada contribúe aos conflitos armados, financia as redes delituosas e dana o medio ambiente.
A pesar diso, a minaría ilegal representa aproximadamente o 20% da produción mundial de ouro, diamantes, estaño e tantalio, e o 80% das pedras preciosas. Con demasiada frecuencia esta minaría ilegal conduce a unha espiral descendente de corrupción e conflitos violentos. Os funcionarios corruptos, os réximes ilexítimos, as empresas sen escrúpulos ou os grupos criminais a miúdo obteñen o control do sector mineiro dos países a través da intimidación, a violencia e a corrupción. Reciben a maioría dos beneficios económicos, mentres que outras persoas sofren só impactos ambientais, sociais e económicos negativos.
Contaminación de mercurio por minería ilegal
A minaría ilícita ten lugar en áreas de alta biodiversidade, como bosques tropicais protexidos, o que pode causar danos nos ecosistemas. En Perú, a extracción de ouro en arroios e ríos deforestou nos últimos 20 anos máis de 62.500 hectáreas na rexión de Madre de Dios, unha zona única no Amazonas, á vez que contaminou as vías fluviais con mercurio.
De feito, a ONU estima que polo menos 10 millóns de mineiros ilegais (4,5 millóns de mulleres e 600.000 nenos) de máis de 70 países usan mercurio, unha neurotoxina moi perigosa, para extraer pebidas moi pequenas de ouro de sedimentos aluviales ou do chan. Trátase da maior fonte de contaminación por mercurio na Terra e é unha preocupación esencial para a ONU, que desde 2017 ten en marcha o Convenio de Minamata para loitar contra as verteduras deste elemento.
A loita mundial contra a minería ilegal
Ata o 75% da actividade desta minaría artesanal e a pequena escala (ASM) ten lugar fóra dunhas estruturas legais formais. Este xeito de producir e de facer negocios de maneira informal é endémica en moitos países en desenvolvemento e implica a todos os sectores económicos.
Fóra das estruturas legais formais cobre unha multitude de casos, desde ser unha actividade tradicional social e familiar, ata un mercado negro para evitar impostos, pasando pola ilegalidade e, en última instancia, unha criminalidade extrema. En moitos contextos, esta falta de integración cos sistemas legais pode ser moi prexudicial para os propios mineiros, para o medioambiente e para a economía dos seus países.
Para tratar de impedir a minaría ilegal, existen numerosas iniciativas internacionais e multilaterais. A Oficina de las Naciones Unidas contra la Droga y el Delito (UNODC) apoia a institucións e organismos co obxectivo común de buscar solucións innovadoras para previr e combater o tráfico ilícito de metais preciosos, metais básicos para a tecnoloxía e minerais industriais de alto valor.
Algúns circuítos mundiais de minerais e pedras preciosas teñen cadeas de subministración moi controladas, como o Kimberley Process Scheme para impedir o tráfico dos chamados diamantes de sangue. Ademais, a OCDE prevén ás empresas do comercio con minerais de zonas en conflito.
A minaría ilegal bate récords
A maioría dos países en vías de desenvolvemento e boa parte dos que se atopan afundidos en conflitos armados contan con minaría ilegal no seu territorio. Amplas zonas do Amazonas, das selvas tropicais de África e das zonas máis remotas de Asia esconden entre a súa inmensidade innumerables atentados á biodiversidade e aos dereitos humanos labores en actividades extractivas ilegais.
- Brasil. Entre 2019 e 2020, este país exportou 174 toneladas de ouro. Deste total, o 38% era de orixe descoñecida, o 28% tiña evidencia de irregularidades e só o 34% era aparentemente de orixe legal, segundo un informe da Universidad Federal de Minas Gerais (UFMG). O noventa por cento desta extracción ilegal foi realizada por garimpeiros, mineiros irregulares que participan da deforestación amazónica nos estados de Pará, Mato Grosso e Amazonas.
- Perú. É un dos principais exportadores de ouro do mundo e o país coa segunda maior extensión de selva amazónica despois de Brasil. O ritmo de deforestación tamén estivo aumentando nos últimos anos. Rexións como as de Madre de Dios e Ucayali sufriron os efectos da crecente minaría de ouro ilegal debido ao uso de equipos de extracción que acaban cos bosques e do mercurio que contamina os ríos. Adicionalmente, a minaría ilegal trae consigo violacións aos dereitos humanos como a expulsión dos pobos indíxenas do seu propio territorio, que ameaza a súa vida e legado cultural.
- Colombia. As profundas selvas do país caribeño albergan ouro, coltán, estaño e outros metais que son extraídos de maneira irregular. A maioría desa actividade dáse en zonas protexidas como parques e reservas naturais e asóciase a outras actividades delituosas como o lavado de diñeiro, o tráfico de drogas e a contaminación dos ecosistemas.
- República Democrática do Congo. Ouro, diamantes, cobalto, coltán e outros minerais son abundantes no Congo, un país que se acha sumido desde hai anos nunha guerra sen fin na que morreron máis de tres millóns de persoas. As distintas faccións guerrilleiras fináncianse a miúdo con diñeiro xurdido da minaría do país, un dos máis ricos do mundo en recursos naturais. Segundo datos do Servicio Geológico de Estados Unidos (USGS), durante 2019 producíronse en todo o mundo unhas 140.000 toneladas de cobalto, das cales máis do 70% proceden da República Democrática del Congo. Ese mesmo organismo estima que este país ten o 80% das reservas mundiais de coltán.
- India. O 60% da produción mundial de mica provén de India, en particular dos estados pobres de Jharkhand e Bihar. O 75% da mica da India provén da minería ilegal con man de obra infantil. Estímase que ao redor de 20.000 nenos traballan nas minas ilegais. Os adultos que traballan nestas minas tampouco se atopan nunha situación idónea, xa que non contan co equipo e a formación adecuada para ese tipo de traballo.
- Afganistán. Ademais de petróleo e gas, este país conta con outros minerais como o cromo, cobre, ouro, ferro, zinc, chumbo, mármore, pedras preciosas, cobalto e litio. A pesar de que non contan coas infraestruturas mínimas para a súa explotación, os talibán pretenden estender a súa hexemonía comerciando con eles.
Aínda que a minería artesanal no seu conxunto é unha fonte de recursos para a poboación, superada só pola agricultura en moitos países en desenvolvemento, desafortunadamente, hai demasiados depredadores que usan os minerais extraídos fóra da economía formal para un beneficio criminal amplo, incluído o contrabando e o lavado de diñeiro.
Con todo, a minaría de Galicia, como axente económico no esixente marco normativo da Unión Europea, promove o comercio xusto dos minerais a nivel mundial. A trazabilidad dos produtos de Galicia garante que os compradores non adquiren minerais de guerra, metais de zonas en conflito, de países que violan os dereitos laborais ou de espolios de zonas protexidas do planeta. En Galicia extráense mica e coltán de maneira sostible e legal; mentres que hai constancia da presenza de ouro, coltán, litio e outros metais necesarios para a transición a unha economía verde.
