Dende a súa inauguración en 2012, o lago artificial das Pontes (A Coruña) segue sendo un importante exemplo de restauración ambiental, estudado a nivel internacional. A que no seu día fose a maior explotación mineira ao descuberto de España, é hoxe o lago artificial máis grande de Europa. En total, foi rehabilitada unha superficie de 2.400 hectáreas, case tan grande como toda a cidade da Coruña. O novo lago, que ata 2008 era unha mina de carbón, deixou tras de si un enclave no que predomina a azul da auga e o verde da vasta vexetación que o rodea.
O certo é que a rehabilitación do lago das Pontes é un exemplo do que a restauración ambiental pode facer nunha área de explotación mineira a ao descuberto. Despois do peche da mina en 2008, só queda un xigantesco lago de 8,7 quilómetros de lonxitude e unha praia de area de canteira lavada de 400 metros no extremo máis próximo á localidade das Pontes.
A explotación mineira foi, durante moito tempo, unha actividade que contribuíu directamente á riqueza de As Pontes, dos seus habitantes e das localidades limítrofes. Pero cando o lignito terminouse e comezouse a importar carbón para o funcionamento da central térmica, a pregunta que moitas persoas facíanse era: e agora que? E é que a antiga mina deixara un oco de 300 metros de profundidade e de máis de dous quilómetros de lonxitude e un de anchura que podería parecer inutilizable para moitos. Pero non foi así, e no ano 2008 procedeuse á súa transformación.
A mina antes de converterse en lago
O inicio da explotación do xacemento de lignito nas Pontes remóntase á década dos corenta por parte da Empresa Nacional Calvo Sotelo (Encaso). Xa en 1972, os activos mineiros e eléctricos de Encaso pasaron a formar parte de Endesa, que construíu unha mellorada central térmica e dotou á mina do equipamento necesario para a extracción ao descuberto de doce millóns de toneladas de lignito anuais. Durante a década dos noventa a central sufriu a súa segunda transformación para adaptarse ao consumo de lignito local e carbón de importación. A partir de 2008, tras o peche da mina, preparouse á central para abastecerse de hulla e gas natural, planificando alongar a súa vida outros 25 anos.
Entre 1976 e 2007 extraéronse da mina das Pontes uns 260 millóns de toneladas de lignito que deixaron un oco de máis de 2.000 hectáreas, agora recheas de auga. Ademais, nos picos de traballo chegaron a traballar na central térmica e na mina das Pontes ata 3.000 persoas, cando no pobo vivían só 5.000.
Endesa, propietaria da central térmica, que alcanzou o récord de produción de electricidade de España no 2016, anunciou en decembro de 2019 un proceso de peche. Tras diversas probas con combustibles non fósiles, en xaneiro de 2021 deixouse de producir enerxía eléctrica, o que levou ao cesamento das importacións de carbón. Con todo, no outono do mesmo ano reactivouse parcialmente a súa actividade con novas importacións de carbón.
O obxectivo da restauración da mina das Pontes era outorgar ao espazo dunha solución económica, social e ambiental ao pechar a mina e crear, deste xeito, un ecosistema coroado por un gran lago que enche un oco de máis de 200 metros de profundidade. O que pretendía Endesa, empresa explotadora da mina e da central térmica á que abastecía, era adiantarse ao que acabaría por producirse de forma natural.
Para garantir a restauración sostible, o método de explotación que se realizou durante toda a vida útil da mina foi o de minaría de transferencia, un sistema que permite compaxinar os traballos de extracción de mineral e restauración. Durante anos, tanto o vertedoiro exterior como o vertedoiro interior fóronse conformando para darlles formas onduladas para integralas no relevo da contorna. Posteriormente, foron cubertas con terra vexetal e abono para despois realizar unha sementa con vexetación autóctona.
Coa minaría de transferencia non hai que esperar á finalización do proxecto mineiro para comezar a executar os traballos de restauración de toda a superficie afectada, podendo solucionarse de maneira graduada.
Na fase final do proxecto de restauración da mina das Pontes procedeuse ao seu enchido controlado, iniciado en xaneiro de 2008. Deste xeito, a mina foise incorporando de maneira orgánica á contorna.
En abril de 2012 o lago acumulara xa 547 metros cúbicos de auga doce, con achegas do río Eume, de media ducia de arroios e da propia choiva. Desta forma, o lago das Pontes converteuse nunha das reservas de auga potable máis importantes de España. Incluso a calidade das súas augas é moito mellor do esperado. Estudos realizados a diario revelan unha cualificación óptima da auga do lago para o baño, o que axudou no seu día a despexar dúbidas sobre o proxecto e a potenciar as visitas á praia artificial que se creou. Que a temperatura da auga mantéñase todo o ano ao redor dos 19 graos, beneficia tamén a afluencia de persoas á praia artificial, xa sexan bañistas ou interesados nos múltiples deportes náuticos que se poden practicar no lago.
Ademais do oco mineiro, outro aspecto da restauración da mina das Pontes é a creación dun ecosistema que, aínda hoxe en día, atópase en permanente transformación. O vertedoiro está xa integrada na paisaxe natural das Pontes por medio dunha vasta superficie completamente verde. Nesta zona habitan máis de 200 especies distintas de animais froito dunha colonización espontánea e hai plantados máis de 600.000 árbores. O que non hai moito tempo era unha superficie inerte, é hoxe unha paraxe natural de gran riqueza biolóxica.
E é que, ao amparo deste idílico paisaxe natural, o emprego na zona viuse beneficiado polo movemento que xeran as actividades náuticas no lago. O mesmo paisaxe no que ata 2008 extraeuse lignito, é agora unha zona de lecer que acolle numerosos eventos deportivos, como regatas ou campionatos a nivel nacional.
A curiosidade por ver como é o lago artificial máis grande de Europa causa gran atracción entre os turistas, e cada vez son máis os estranxeiros que se achegan ao momento de atención turística en busca de información sobre como un proxecto de minaría sostible foi capaz de adaptarse á paisaxe de forma que parece que estivo aí sempre.
En xuño de 2021, o Concello das Pontes recibiu a Bandeira Azul para a praia do lago, galardón renovado recentemente en maio de 2022. Con esta distinción, o lago das Pontes converteuse na primeira praia interior da provincia da Coruña e a segunda de Galicia en recibir esta distinción, e nun símbolo de eco-calidade turística recoñecido en máis de sesenta países de todos os continentes.
A Bandeira Azul acredita a calidade das augas e das instalacións e servizos que se ofrecen aos usuarios, ao mesmo tempo que compromete ao Concello das Pontes a manter uns estándares de calidade baseados nun estrito criterio ambiental, educativo, de seguridade e accesibilidade.
Reclamo turístico: sendeirismo e abellas
O certo é que o lago artificial das Pontes converteuse no gran reclamo turístico da zona. Unha localidade de pouco máis de dez mil habitantes viuse beneficiado por un sector como é o turístico favorecido, á súa vez, pola oferta de lecer que ofrece o lago.
En maio de 2021, Endesa cedeu á agrupación Casa do Mel de Goente a súa Aula da Natureza, unha edificación situada na terreos da área de restauración do antigo vertedoiro das Pontes. Esta asociación sen ánimo de lucro ten como obxectivos difundir e apoiar iniciativas que axuden a protexer e mellorar a apicultura, así como difundir temas relacionados coas abellas, que contan con numerosas colmeas na zona restaurada.
A Casa do Mel de Goente levou a cabo durante 2021 actividades como roteiros de sendeirismo na contorna do lago, con visitas a varios colmenares e unha parada na Aula da Natureza, que cedeu Endesa e reconvértese agora en epicentro do coñecemento das abellas.
Na Aula da Natureza os visitantes poden, ademais de coñecer mellor estes animais, experimentar diferentes experiencias sensitivas, máis tradicionais, como saborear o mel, ou novas, como inhalar o aire da colmea.
Desta maneira, o turismo pasou de ser unha actividade residual a ser unha das principais actividades económicas da zona. A idea é que os cidadáns utilicen o lago das Pontes como unha vía de crecemento grazas á creación de novas oportunidades de desenvolvemento social e económico.
O lago artificial das Pontes xa aparece en guías e itinerarios turísticos da zona. Mesmo hai turistas que se desvían do seu roteiro para poder contemplar a paisaxe do que unha vez foi a mina ao descuberto máis grande do territorio español. Despois da creación desta marabillosa contorna natural e a recuperación ambiental dos terreos utilizados, o ciclo mineiro das Pontes deuse por concluído en 2016.
A pesar da breve historia do lago artificial das Pontes, este converteuse, xunto co lago artificial de Meirama, nun referente europeo en canto a recuperación paisaxística de espazos anteriormente destinados á industria da minaría. Ademais, é un claro exemplo de como a rehabilitación dun espazo reservado a unha actividade concreta, neste caso a minería, pódese diversificar ao rehabilitar o espazo, converténdoo nunha contorna de minaría sostible centrado, ademais, no lecer e o turismo.
Para máis información sobre o proxecto de restauración da mina de As Pontes, visita a páxina corporativa de Endesa.
Este artigo é unha actualización doutro publicado co mesmo título en 16/12/2019 que engade datos e amplía información.
